Их хааны шууд удмын сүүлчийн хүн Дэ ван буюу Дэмчигдонров ар, өвөр Монголыг нэгтгэнэ гэсэн Монголын засгийн газрын аманд итгэж ар Монголын хилийг алхсан билээ. Энэ үед түүний гэр бүл Монголын ДЯЯ-ны барьцаанд байсан юм. Хэрэг дээрээ түүнийг ийнхүү авчрах нь ЗХУ-ын заавраар явагдсан “Хар эрэг” хэмээх нууц ажиллагаа байсан нь хожмоо ил болсон. Тэрбээр Альшаагийн цөлд сүүлчийн цэргийн хүчнээ алдсны дараа Энэтхэг рүү гарч өвөр Монголын дүрвэгсдийн засгийн газрыг байгуулахаар төлөвлөж байжээ. Тиймээс л ЗХУ яаравчлан “Хар эрэг” ажиллагааг эхлүүлж, Дэ вангийн хүүгээр захидал үйлдүүлэн түүнд илгээсэн байдаг. Ажиллагаа ч үр дүнгээ өгч Дэ ван ойр дотны хүмүүсийнхээ болон зөвлөхүүдийнхээ үгнээс зөрөн байж ар Монголыг зорьсон юм. Түүний энэ шийдвэрийг АНУ-д байсан Дилав хутагт эрс эсэргүүцэж байсан гэдэг. Харин ар, өвөр Монголыг нэгтгэх хэрэгт хамтарна гэж асан Монголчууд нь түүнийг баривчлан эрүүдэж, эртний өстэй Хятадын талд нь хүлээлгэн өгсөн эмгэнэлт түүхтэй билээ. Гэхдээ энэ бол хоёр их гүрний хоорондын өрөгт Монголчууд шатрын хүү болон ашиглагдсан хатуухан улс төр, стратегийн тоглоом байсан юм. Үүний нэгээхэн баталгаа нь Дэ ванг урьж авчираад хоёр Монголыг үнэхээр нэгтгэх арга зам хайна гэдэгт тухайн үеийн Монголын удирдагчид итгэж байсан явдал. Харин Зөвлөлтүүд энэ санааг нь Хятадыг өөртөө найрсуулах төлөвлөгөөнийхөө нэг хөшүүрэг болгон ашигласан нь энэ ажгуу. Дэ ван Монголд баривчлагдаад байх ахуйдаа ийн өчиж байжээ... ” -Би тэднээс “Юуны учир надад урьд хожид адил бус байдлаар хандаж, ямар гэрч баримттай хэмээн намайг баривчлах болов?” гэж асуумаар санагдаж байлаа. Гэвч иймэрхүү байдалд юу хэлсэн ч тусгүй. Магад өөртөө гай удах буйзаа. Тиймээс маргалдах цаг үе биш гэдгийг мэдээд зүгээр баригдан дурыг нь дагаж ямар ч эсэргүүцэл хийсэнгүй. Цагаан толгойд надад өмсгөсөн дээлээ тайлан авч ялтны өмсдөг нэхий дээл өмсгөж миний авч явсан эд барааг тэмдэглэн хурааж гянданд оруулвай. Хоёр дахь өдөр гяндангийн дарга нэгэн хошууч намайг дагуулан Вандан болон Чойжилтой учруулж, миний хонож байсан гэрээс байцаан гаргасан эд юм, гар буу зэргийг бүртгэн тэмдэглэж аваад гарын үсэг зуруулав. Түүний дотор харийн мөнгөн зоос нэг төгрөг байсныг “Энэ бол минийх биш” гээд гарын үсэг зурсангүй. Гурав дахь өдөр гяндангаас гарган авчирч Вандан миний хийсэн ялыг тоочив. Одоо ийн нэгэнт ялтны адил хандах болсноо үзүүлж эхэллээ. Түүний хэлэхээр "-Өнгөрсөн үед Японы эзэрхэг түрэмгийтэй сүлбэлдсэн. Одоо харин Америкийн эзэрхэг түрэмгий болон гоминдантай хуйвалдан БНМАУ ба ЗХУ-ыг устгахаар санаархаж, Монголын хууль цааж зөрчсөн болохоор баривчлан шийтгэнэ" гэвэй. Чойжил, Ванданы хэлснийг тэмдэглэн аваад дээр нь намайг зарлигдан гарын үсэг зуруулав. Энэ агшинд надад ёстой л “Өчигдрийн хүндэт зочин, өнөөдрийн нүгэлт дайсан нь боллоо” гэх бодол төржихүй...1950 оны 3-р сарын 1-нээс эхлэн Дэ ван миний биеийг нууцаар шүүж эхэлсэн юм. Тэрбээр "-Өнөө би дээд шатны удирдлагын заавраар чамайг шүүнэ. Бид үнэндээ чамайг гэмшин засрахыг нэлээд өдөр хүлээсэн боловч чи ял гэмээ өчүүхэн төдий ч хүлээн гэмших янзгүй байна. Хятадын талаас чамайг харгис хэрцгий том ялтан гэж үзээд буцаан аваачиж шийтгэхээр шаардав. Гэвч бид нар чамайг өгсөнгүй. Одоо яг сайхан сурган хүмүүжүүлж байна гэж хариулсан" гээд байцаалтандаа оров. Тэгээд 3-р сараас эхлэн тус 9-р сарын 18-ны өдөр хүртэл шүүн тасалсан цаг хугацаа нь тун урт байсан бөгөөд шүүсэн асуудал нь ч маш олон. Уг нь би бээр чухал асуудал сөхөгдөх бүрийг тэмдэглэн авч байсан билээ. Гэвч он жил удсан болохоор тэдгээрийг бүрэн тогтоож бичиглэж чадахгүй болов. Эдүгээ цээжинд байгаагийн хэрээр хэдэн чухал асуудлыг сөхөн хэлье.

   1. Японтой харилцсан тухай асуудал

Шүүн асуух үеэр Баяр надаас "Японы тагнуул байсан хэргээ ярь" гэв. Би "Та хэрэв намайг Японы тагнуулаар үздэгт хүрвэл би тэргүүн унасан ч зөвшөөрөхгүй. Хэрэв намайг Японтой харилцсан түүхээ ярь гэвэл тэр харин болно" гэж хариулав. Баяр "Тийм бол ярь" гэв. Ингээд би Мурижима Накукамбаши ирж Шилийн голын чуулганы гол газраар тойрсон үеэс эхлэн Сакаичи манай хошуунд лам болж өвлөн ирээд нөхөрсөг хөрш улсын нийгэмлэгийг зохион байгуулаад тагнуулын ажлынхаа урагштай явагдахыг хамгаалан халхалж чадсан. Японы тагнуулын байгууллагаас Накатура Манцу зэрэг хүнийг Бат хаалга сүмд томилон ирүүлж Монголын засгийн зөвлөлд тагнуулын ажил хийлгэсэн байдаг. Би Буяндалайг Японы Квантуны армид томилж, буу зэвсэг худалдан авахуулсан болон биеэрээ Манж улсын шинэ нийслэлд хүрч Японы Квантуны армийн штабын дэд дарга Итагаки Шаширутай учирсан, тэрчлэн Монгол цэргийн ерөнхий жанжин штаб ба Mонголын цэргийн засгийн газар байгуулсан зэрэг байдлаа бүрнээр нь өчсөний дараа Баяр толгойлон Итагаки Шаахиругийн Бат хаалга сүмд тагнуулын ажил хийсэн тухай миний өчлийг дахин уншин сонсоод гарын үсэг зуруулав.

   2. Ар Өвөр Монголыг нэгтгэх гэсэн асуудлын тухай

Шүүн асуух үед би Баяраас "Ер нь Хар эрэгт та нартай учрахад та нар надад өөр бодлоготой байсан биш үү" гэсэнд Баяр дороо царай хувилан хилэгнээд "Чи үнэхээр муу санаа өвөрлөж байна. Энэ үгийг хэлээд намайг хэрэгтээ татан оруулахаар барахгүй харин бас манай удирдагчдыг ч холбогдуулах гэсэн санаатай юу. Чиний Ар Өвөр Монголыг нэгтгэх гэсэн ажиллагаа ч даруй Хятад Монгол хоёр улсын харилцааг эвдэх гэсэнд оршино" гэв. Би түүнээс "Та миний үндэсний ажил хийхийг ашиглах санаатай байсан биш үү?" гэж асуусанд Баяр "Бид нар үнэн ингэж бодсон. Гэвч тэр цаг үе нэгэнт өнгөрсөн. Одоо чамайг ашиглахгүй. Чи Монгол улсын нийслэлд ирсний дараа хийсэн ял гэмээ эрт мэдрэн тунгаасан бол Монгол, Хятад, Манж гурван хэлд нэвтэрснийг чинь бодож чамайг Судар бичгийн хүрээлэнд ажиллуулахаар төлөвлөж байсан. Ингэсэн бол хэдий сайхан бэ? Гэтэл чи мунхран тэнэглэж буруугаа засахгүй нэг л хэлснээрээ зүтгэсээр ялаа ч хүлээсэнгүй. Чамайг баривчилсныг зөвхөн цөөн тооны хүн-бид л мэднэ. Хэрэв ялаа мэдрэн харамсаж, гэмт асуудлаа үнэнээр нь өчсөн бол оройтохгүй байсан. Гэвч эдгээр ашигтай тохиолдлыг бүр алдан явуулчихав. Одоо юу хэллээ гэсэн ч оройтжээ. Чамайг дайны ялтнаар л үзнэ" гэлээ. Энэ удаагийн шүүлтдээ гарын үсэг зуруулсангүй.

    3. Америктай харилцсан асуудлын тухай

Шүүн асуух үест тэр Mанж болон Америк хийгээд бусад харь улсын хүний нэрсийн картыг гаргаж надаас таних эсэхийг асуулаа. Бас Гомбожав, Дагва-Одсэр зэрэг хүн Латиморьт захидал бичиж түүгээр дамжуулж Монголын асуудлыг НYБ-д дурдуулах гэсэн захидлын хэсгийг гаргаж, намайг мэдэх эсэхийг асуув. Бас “Чи үг зааж өгсөн үү?” гэж асуусанд би энэ захидлыг үзэж, нээрээ Гомбожавын өөрийн гарын үсэг байхыг магадлаад "Энэ бол Гомбожав зэрэг хэдэн хүний хэрэг, би заасангүй. Гэвч миний тухайн үеийн бодож санасантай ихэд нийцэж байна" гэлээ. Бас "Монголын Залуучуудын Холбоо" байгуулагдсан. Жич: Чухал болох хүмүүсийг өчиглөөд "Монголын Залуучуудын Холбоон"-ны чухал гишүүнд Захчид цэцэн, Дагва-Одсэр нартай харьцаатай байсан боловч Америкийн гадаад харилцааны тушаалтан Росбин Шюлтес хийгээд Латиморь, Межанин, Мад Сагаки, Байжижин нартай холбоогүй. "Монголын Залуучуудын Холбоо" гэдэг энэ зохион байгуулалтад тэд оролцоогүй гэдгийг тодорхойлов. Залгаад би Бай Жи Жан (хятадын цэргийн эрхтэн) намайг цэрэг дагуулан Дүн Чи Y-г (хятадын цэргийн эрхтэн) дайран цохих гэж сануулан дурдсан тухай ярьсанд Баяр энэхүү үгний сүвэгчийг үхэн атгав. Ингээд зогсолтгүй хэд хэдэн өдөр залгаж нэхэмжлэн суувай. Баяр надад “Бай Жи Жан чамайг цэрэгт томилж Дүн-г цохь гэсэн ямар санаатай вэ? Та нар юу юу ярилцсан бэ? Бүгдийг ярих хэрэгтэй” гэв. Би "Тухайн үед Бай Жи Жан надад хэдийгээр ийм санал хэлсэн боловч тэр үед надад Дүн Чи Y-г дайран цохих цэргийн хүчин байсангүй. Мөн дайсагнах дургүй байсан учир түүний хэлснийг ойшоосонгүй өнгөрчээ” гэж өчихөд миний хариултад тэр ханамжгүй болж, ширүүнээр шахан асуугаад “Энэ асуудлыг Монгол улстай холбогдуулах гэж оролдож. Чи хэрэв хэлэхгүй бол арьс маханд чинь хал үзүүлнэ" гэж сүрдүүллээ. Тэрээр өдрөөс өдөрт эзэрхэг, увайгүй болж байсан юм. Тэгээд намайг “Өөрөө өчгөө бич” гэлээ. Түүний шахалт дор би эргүүлэн урвуулж бодов. “Намайг энэ явдлаар Монгол улстай холбогдуулах гэсэн санаа юм уу, эсвэл энэ их ялт нэрээр намайг Монгол улсад хоцроож Хятадад эргүүлж өгөхгүй гэж байна уу? Ямар боловч Монгол улсад ирж бүдрэхээс биш яaсан ч буцаад Хятадад очиж бүдрэхгүй” гэсэн бодлогоор тэдний санаанд нийцүүлэн өчгөө өгөв. Миний цээжинд байгаар би ингэж өчиг бичсэн шиг. “Бай Жи Жан намайг цэрэгт томилон Дүн Чи Y-г цохь гэсэн сануулга бол түүгээр шалтаг болгож Монгол улсад шууд ороод түйвээх гэсэн санаа” гэж. Yүнээ би бичиж бараад Баярт тушаахад тэр үзээд үүний тухай хийсэн тэмдэглэлээ бүр баллав. Тэгээд надад "Чи энэ өчгийнхөө дараа энэ бол Бай Жи Жаны надад тушаасан зарим зүйл гэж бичих нь зүйтэй" гэж шаардсан тул би түүний ярьсныг үндэслэн нэмж бичлээ. Баяр тэр дор нь энэ бичгийг авч дээш гаран удирдлагадаа мэдүүлэхээр яваад бараг 2 цаг шахам болов. Тэгж тэгж буцаж ирээд надад "Энэ өчгөөс чин үзвэл чи чинь Америкийн тагнуул болчихлоо!" гэсэнд би түүний мөн л тавихгүй нэхэмжлэлээс эмээж даруй ам дүүрэн "тийм, тийм" гэв. Энэ хэрэг ингээд тогтчихов. Хожим би үүнийг зохисгүй гэж бодоод Баярт энэ бол шахалтын дор арга буюу өчсөн зүйл гэж тодорхойлсонд тэр "Шүүн асуух үед би эв зүйгээр чамд хандсан, албадаж зөвшөөрүүлсэн зүйл үгүй, харин чи өөрийн санаачилгаасаа өчсөн шүү" гэсэн. Би бас "Тухайн үед би ингэж өчсөн боловч үнэн худлыг байцаан нотлохыг хүсье" гэж мэдэгдсэнд Баяр "Тэр үед чи тэгэж өчиг өгчихөөд одоо бас үгнээсээ буцаж байцаан нотол гэхдээ яaх вэ. Yүнээс үзэхэд чи чинь ёстой хулжаан амьтан байна. Тэгвэл чи үнэн байдлаа бичиж тушаа. Дотоод Явдлын Яaмныхан ээлжээр шүүнэ" гэж хэлэв. Түүний энэ мэт ярихыг сонсоод би мөн ээлж халаагаар шахан хаагдан асуувал нэн ч яршиг төвөг гарахаас болгоомжлоод дахиж маргасан ч тус болохгүйг мэдээд дуугүй болж тэдний санаагаар болгоё гэж шийдсэн билээ...Шүүж байх хугацаанд миний цээжинд байхаар Дотоод Явдлын Яaмны Дүйнхэржав дарга болон Зөвлөлтийн нэгэн цэргийн даргатай хамт нэг удаа шүүлтэнд ирж надаас "Чи номхон шударгаар өчиг өгөхгүй байгаа тул өнөө чиний ял гэмийг тодорхой мэддэг хүнийг дуудаж ам тулгана, чамд хэлэх үг байна уу?" гээд Ли Шү Шин, Тогтох, Дагва-Одсэр гурвыг авчруулав. Дүйнхэржав дарга "Та нар танил уу?" гэсэнд би "Танина" гэв. Тэр бас "Та нар хоорондоо ямар нэг зүйлийн өшөө хонзон байна уу?" гэсэнд би "Үгүй" гэлээ. Залгаад хамгийн түрүүнд Ли Шү Шин "Дэмчигдoнрoв Монгол хязгаарын засгийн үед Ар Өвөр Монголыг нэгтгэхээр санаархсанаар үл барам, Зөвлөлтийн хил доторх Буриад Монголыг ч багтаасан Нармай Монгол улсыг байгуулж өөрөө хаан суух гэсэн юм" гэжээ. Хожим Ли Шү Шин үүнийг хэлж мэдэхгүй цагт нь хүрээд мэдье гэсэн аж. Залгаад Тогтох "Япон Дэмчигдoнрoвтoй сүлбэлдээд Монгол хязгаарын засгийн газар байгуулж, Монгол хязгаараар цэргийн суурин газар болгож, БНМАУ болон ЗХУ-ыг дайрахаар санаархаж байлаа. Хэрэв намайг нарийн ярь гэвэл би бүгдийг ярьж гаргаж чадна" гэж өчив. Гэвч шүүн асуух хүн түүнийг цааш яриулсангүй тул тэр зогсов. Хамгийн сүүлд нь Дагвадорж "Дэмчигдoнрoв бол Монголын Залуучуудын Холбооны чухал гишүүн мөн" гэж гэрчиллээ. Тэднээс ийм үг сонсоод миний оюун ухаан балраад байсан болохоор Дагва-Одсэрийн гэрч үгийг анхааран сонсоогүй юм. Тэгээд шүүн асуугч надаас нэхэн асуух үед би мөн цөмийг зөвшөөрчихөв. Хамгийн эцэст нь Баяр "Өнөө тэр 3 гэрчиллээ. Хэрэв бас үнэн цагаанаар өчихгүй юм бол дахин 15 хүн гаргаж тулган асууна" гэж намайг сүрдүүлэв. Гэвч хожим нь би бүр санаачилгаараа тушаасан тул бусад өөр гэрчлэгчийг дуудсангүй. Шүүн асууж байх үед Вандан нэг хоргыг нээгээд надад “Энэ дотор дүүрэн чиний тухай материал байна. Бага хатны сүүдэр хүртэл байна. Ялаа мэдрэхгүй яaж болох вэ?" гэсэн билээ. Бас нэг хавсран шүүгч хошууч "Чи Чуулалт хаалганд Монголын хязгаарын засгийн эрх атгаж байх үест би нэг малчнаар овоглож Монголын аж амьдралыг хамаарах эвлэлд хонь туулгуулж аваачиж өгөн Чуулалт хаалганд хүрч байдлыг тагнасан юм. Чиний ямар байдлыг би бүр мэднэ. Чи ярихгүй байж яaж болох вэ" гэв. Вандан бас "Япон бууж өгөх үест би биеэрээ Чуулалт хаалгад хүрч чамайг тэтгэн татаж авья гэсэн юм. Гэвч санаанаас гадуур чи Бээжинд зугтан явчихав. Yнэхээр биднийг тагнасан шүү" гэв. Дараа өдөр нь тэд намайг дуудаж дээрх удаагийн шүүлт болон тулган асуусан тэмдэглэлээ үзүүлэхэд би Дагва-Одсэрийн гэрчилсэн намайг "Монголын Залуучуудын Холбооны чухал гишүүн" гэснийг үзээд Баярт "Би наад зах нь Монголын Залуучуудын Холбооны дүрэм тогтоолыг ч үзсэнгүй юм чинь чухал гишүүн байтугай энгийн гишүүн ч болж чадахгүй гэдгийг харуулж байна. Тухайн үед би бусдын яриаг анхааран чагнаад Дагва-Одсэрийн энэ үгийг анхаарсангүй" гэж марган хэлэхэд Баяр "Энэ мэт чухал явдлыг яaгаад анхааран сонссонгүй вэ? Yүнээс хойш чухал явдалд анхаарал тавь, сайн сонсох хэрэгтэй" гэж анхаарууллаа. Хэдэн өдөр өнгөрсний дараа би бас л “Энэ асуудлыг дурьдаж тодорхойлон зөвтгөж өгөгтүн” гэж гуйв. Тэгэхэд Баяр "Энэ учир нэгэнт өнгөрөв. Тэгэх мөртөө чи гарын үсэг зурсан тул дахин дурдсаны хэрэг алга" гэж эгдүүцсэн маягтай хэллээ. Тэгээд энэ учир ингээд тогтчихов.

   4. Хятадад хүргэгдсэн нь

Бараг тэр жилийн 8-р сарын үеэр нэгэн хошууч миний өчиглөсөн зүйлийг бүгдийг дахин нэг хувь цэвэр тэгш хуулж аваад намайг дуудан гарын үсэг зуруулах гэв. Би түүнийг авч үзмэгч 1-рт Японы тагнуулын байгууллагын Накаурванцутай харилцсан тухай хэрэг байв. Тэгээд би мартамхай зангаасаа болж “Би ийм өчиг өгсөнгүй” гэсэнд тэр "Чи үгүй гэнэ үү? Би уул өчгийг чинь авчраад үзүүлье" гээд авчрав. Би лавлан үзэхэд үнэхээр миний гарын үсэг зураастай байсан тул хэлэх үггүй болсон юм. Залгаад би бас дараа нэг хэрэг явдлыг дэлгэн үзэхэд намайг “Монгол улсын хилд зугтаан ирээд баривчлагдсан” гэж үзсэн байлаа. Тэр мөртөө Хар эрэг болон Цагаан толгойд ар Монголын талынхан уулзалт хийсэн тухай ер цухуйлгаж дурдсангүй. Ингээд би бодит байдалтай огт нийцэхгүй байгааг мэдэв. Гэвч маргалдаад тус болохгүй гэж үзээд бүх өчиг дээр гарын үсэг зурав. Дээрх явдлуудаас би “Юуны учир намайг дуудаж дахин гарын үсэг зуруулж байна вэ? Бараг хятадад буцаах гэж байгаа юм биш үү” гэж таамагласан. Ингээд миний “Бүдэрсэн ч Монголдоо бүдэрье” гэсэн хүсэл талаар болов ...

     1950 оны 9-р сарын 18-ны өдөр намайг гяндангаас гаргаж хоёр гарыг минь ард уяад хар бүсээр нүдийг боолоо. Тэгээд намайг машин тэргэн дээр тэврэн гаргасны дараа онгоцны буудалд очиж онгоцонд суулган Бээжинд хүргэсэн юм. Энэ бол даруй миний Хятадад хүргэгдсэн түүх болно. Уг нь цус уснаас өтгөн хэмээн сэтгэж элэг нэгт ахан дүүсээ зорин тэмцсэн юмсан даа...

Д.Мөрөн.   "Өвөр Монголын гунигт түүх" номноос...